Sluit menu
Sluit menu
Jan Toorop, voluit Johannes Theodorus Toorop behoorde tot de kunstenaars die rond 1900 van invloed waren op de ontwikkeling van de Nederlandse moderne kunst. Toorop was artistiek zeer begaafd en gevoelig voor nieuwe ideeën en veranderingen, pakte nieuwe stijlen en technieken snel op, waarbij zijn artistieke vrijheid altijd voorop zou blijven staan. Zijn onderwerpen en technieken waren divers; hij schilderde, aquarelleerde, etste en tekende landschappen, figuren, naakten en portretten. In de verschillende stijlen die hij hanteerde toonde Toorop zich een ware avant-garde kunstenaar, meer een voorbeeld dan een volger, altijd op zoek naar een nieuwe uitdaging. In zijn werk is de weerslag te vinden van tal van stijlen en bewegingen: impressionisme, neo-impressionisme (pointillisme), jugendstil en symbolisme. In het symbolisme, de stroming die voor Toorop het belangrijkste zou zijn, kon hij zijn zielenroerselen het beste kwijt. In zijn symbolistische werk uit de jaren negentig zag de kunstenaar de geloofssymboliek nog als een streven naar vergeestelijking – het hogere, het reine en het schone. Na zijn bekering tot het Rooms-Katholieke geloof in 1905 werd hij vooral religieus geïnspireerd in zijn symbolische voorstellingen. Toorop was sociaal bewogen, zonderde zich niet af en had vrienden in binnen- en buitenland. Daaronder bevonden zich, behalve schilders, ook dichters en schrijvers. Ook vond hij aansluiting bij vele vooruitstrevende kunstenaarsgenootschappen en werd hij internationaal zeer gerespecteerd. In Nederland was hij de spil in de kunstenaarskolonie die in de badplaats Domburg ontstond en waar hij met avant-garde kunstenaars als Piet Mondriaan, Jan Sluijters, Mies Elout-Drabbe, Maurice en Sarika Gòth en Ferdinand Hart Nibbrig het ‘Zeeuwse licht’ probeerde te vangen.
Toorop werd in 1858 geboren in Poerworedjo in Nederlands-Indië. Toen hij dertien jaar was vertrok hij naar Nederland, waar de mogelijkheden voor een goede opleiding veel beter dan in Indonesië waren, en doorliep de middelbare school. Daar was hij altijd met potlood en een schetsboekje in de weer en zijn talent voor tekenen werd al snel gesignaleerd. Van 1880 tot 1882 studeerde hij aan de Rijksacademie in Amsterdam, waar hij met Jan Veth op kamers woonde. Antoon Derkinderen, met wie Toorop bevriend was, haalde hem over mee naar Brussel te gaan, waar Toorop bij Jean-François Portaels lessen aan de Academie voor Schone Kunsten volgde. In Brussel was het kunstklimaat heel anders dan in Amsterdam en de jaren in Brussel zouden bepalend worden voor Toorops kunstenaarsvorming. Hij dompelde zich onder in het Brusselse avant-gardistische kunstenaarsmilieu waartoe ook James Ensor en Fernand Khnopff behoorden en hij werd er, als enige Nederlander, tot de uiterst progressieve kunstkring Les Vingt toegelaten. Deze in 1884 opgerichte avant-garde vereniging werd al spoedig een centrum van kunst, cultuur, literatuur en muziek voor geheel Europa en hield tentoonstellingen, waarvoor men ook buitenlandse kunstenaars uitnodigde zoals bijv. de Franse schilders Toulouse Lautrec en Gauguin . Toorop legde, als enig Nederlands lid, belangrijke contacten tussen Nederlandse en Belgische kunstenaars. Bij een tweede verblijf in Engeland, om kennis te maken met de ouders van zijn toekomstige vrouw Annie Hall bezocht Toorop James Whistler, die beïnvloed was door de proletarische onderwerpen van Gustave Courbet. Ook ontmoette Toorop in Engeland William Morris, onder wiens leiding in 1886 de Arts and Crafts Movement ontstond, de beweging die handwerk boven machinale productie stelde. Toorop nam zijn ideeën over, en zou deze vooral toepassen in zijn monumentale werk. Met zijn vriend James Ensor trok Toorop in 1887 naar Parijs, waar hij in aanraking kwam met het werk van de pointillisten Georges Seurat en Paul Signac. Toorop nam het pointillisme vrijwel onmiddellijk over, zij het op een geheel eigen manier en zou dit vooral in in Domburg, waar hij van 1897 tot 1922 elke zomer zou komen, veelvuldig in de praktijk brengen.
Uit het huwelijk tussen Toorop en Annie Hall, dat in 1886 werd voltrokken, werden twee dochters geboren, waarvan de eerste vroeg overleed; de tweede dochter, Annie Caroline Pontifex zou bekend worden als de Bergense schilderes Charley Toorop. Het huwelijk van Toorop en Annie was niet gelukkig. In 1902 drong Toorop zelfs op een scheiding aan, maar omdat Annie katholiek was weigerde zij. Toen Toorop enkele jaren later, op aandringen van zijn vrouw en in zijn eigen zoektocht naar mystiek en vergeestelijking, zelf tot het katholieke geloof overging en zich samen met zijn dochter liet dopen, werd een echtscheiding onmogelijk.
In 1890 vestigde Toorop zich voorgoed in Nederland, eerst in Katwijk aan Zee, later in Den Haag. Zijn keuze voor Katwijk als woonplaats was het gevolg van de grote aantrekkingskracht die de zee op hem uitoefende, de mensen die bij de zee hoorden en ook de stilte in het vissersdorp. Ze inspireerden de schilder tot het maken van sommige van zijn belangrijkste werken als De Zee (Rijksmuseum Amsterdam). Een nieuwe periode brak aan. Toorop onderhield nauwe contacten met dichters en schrijvers van De Nieuwe Gids en het artistieke leven dat zich afspeelde rond de literaire beweging van Tachtig en Negentig en was een markante figuur in deze omgeving met zijn donkere, oosterse uiterlijk en innemende karakter. Hij raakte bevriend met Albert Verwey wiens huis in Noordwijk een ontmoetingsplaats voor kunstenaars was en met schrijvers als Lodewijk van Deyssel en Frederik van Eeden. Toorop onderhield zijn hele leven goede relaties met zowel Nederlandse als buitenlandse kunstenaars. Op zijn initiatief werd in 1892 een Van Gogh tentoonstelling gehouden in Den Haag. Ook nodigde hij de dichter Paul Verlaine en de Franse Rozenkruiser Sar Péladan in Nederland uit voor een aantal lezingen. Toorop was diep onder de indruk van hen beiden en zij inspireerden hem tot het maken van zijn eerste symbolische voorstellingen. Toorop raakte gefascineerd door de verleidelijke, femme-fatale, symbool van de vrouwelijke zinnelijkheid, die de man ten gronde richt. Zij werden, samen met onschuldige vrouwen, eerst in olieverf, later in potlood en krijt getekend tegen een decor van spooktuinen met vijvers en treurwilgen met neerstromende takken als vrouwenhaar. De Dood werd gesymboliseerd in kerkhoven en schedels. In de hoogtijdagen van het Symbolisme was Toorops stijl sterk beïnvloed door de herinneringen aan zijn jeugd op Java met zijn geheimzinnige natuur en exotische plantengroei, motieven uit de Javaanse houtsnijkunst, Japanse en Chinese stoffen en prenten van de Japanner Hokusai.
Na 1894 was Toorop vooral bezig met de idealen van een betere wereld. Hij maakte veel litho’s en tekeningen van edele vrouwen, waar zijn vrouw Annie en haar zus Janet model voor stonden. In deze tijd ontstond ook zijn affiche voor de Delftsche-Slaolie, dat als voorbeeld van Jugendstil bekendheid kreeg en ontving hij veel opdrachten voor affiches en boekbanden.
Vanaf 1900 werkte Toorop steeds vaker in een strak geometrische stijl en werden zijn figuren meer realistisch in hun krachtige omtreklijn. Hij kreeg ook steeds meer opdrachten voor monumentaal werk voor o.a. De Beurs van Berlage. In de periodes waarin hij in Domburg verbleef maakte hij duinlandschappen en zeegezichten, weer in pointillistische techniek.
Na een tijdlang in Den Haag gewoond te hebben trok Toorop in 1908 naar Nijmegen, waar hij veel van zijn religieuze werk zou maken. Vanuit de Rooms-Katholieke kerk ontving hij uiteenlopende opdrachten. Van portretten van paters, priesters en bisschoppen, religieuze boeken, affiches en glas-in-loodramen tot een kruiswegstatie. In Nijmegen leerde Toorop de schilderes en letterkundige Miek Janssen kennen wiens dichtbundel hij illustreerde. Zij was diepgelovig katholiek, had een sterke binding met Toorops gevoel voor mystiek en publiceerde veel over hem.
Vanwege zijn toenemende lichamelijke ongemakken, hij leed al jaren aan verlammingsverschijnselen aan zijn benen en had elke dag pijn, keerde Toorop in 1916 weer terug naar Den Haag waar Miek hem verzorgde en met haar vriendschap steunde, tot zijn overlijden in 1928.
Het aantal tentoonstellingen waaraan Toorop meedeed is niet te tellen, zowel nationaal als internationaal. In zijn werk is de weerslag te vinden van tal van stijlen en bewegingen: impressionisme, neo-impressionisme, jugendstil, symbolisme. Vooral zijn werk als tekenaar en graficus wordt geroemd vanwege de kwaliteit om het karakteristieke van zijn modellen te typeren. Victorine Hefting in ‘Jan Toorop – een kennismaking’ schrijft: ‘Dat is het opvallende en wonderlijke bij Toorop, dat hij alles wat hij op papier of doek bracht, ook wanneer dat theoretisch onmogelijk lijkt, toch tot een geheel kon maken dat boeit, intrigeert en steeds verwantschappen suggereert met onderdelen van figuur of vorm.’
Altijd bleef Toorop open staan voor verandering en vernieuwing. Zijn werk onderging veelvuldig veranderingen in stijl, techniek en visie gedurende zijn leven. Dit ging echter nooit ten nadele van zijn kunstenaarschap. Hij was gefascineerd door vele inzichten en wilde ze allemaal in zijn kunst toepassen. Een grote kracht dreef hem om alles wat hij maakte op een hoog niveau te houden en al zijn werk getuigde van eenheid en harmonie. Het was dankzij zijn enorme talent en zijn levendige geest dat hij dit kon opbrengen.
